به زبان ساده، سلامت روان (Mental health) حالتی است که افراد را قادر می‌سازد تا با استرس‌های زندگی کنار بیایند، توانایی‌های خود را تحقق بخشند، موضوعات مختلف را به خوبی یاد بگیرند و به جامعه خود کمک کنند.
با این حال دستیابی و حفظ این حالت، نیاز به انجام یک سری کارها و رعایت یک سری موارد دارد که در ادامه قرار است این موضوع را توضیح دهیم. به همین خاطر ابتدا سلامت روان را به طور دقیق تعریف می‌کنیم، ابعاد آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم و در نهایت بعد از معرفی آزمون‌هایی برای تشخیص و ارزیابی، اصول اساسی دستیابی و حفظ سلامتی روحی را نیز توضیح خواهیم داد.
سلامت روان چیست؟
پیش از اینکه هر نکته‌ای درباره سلامت روان گفته شود، لازم است بدانیم معنی دقیق و علمی آن چیست.
وقتی صحبت درباره Mental health می‌شود، منظور این است که فرد دارای سلامت ذهنی، عاطفی، روانی و اجتماعی باشد. این نوع سلامت بر نحوه تفکر، احساس و عمل ما در هنگام مقابله با مشکلات زندگی تاثیر می‌گذارد. همچنین به تعیین نحوه برخورد ما با استرس و اضطراب، ارتباط با دیگران و انتخاب‌هایمان کمک می‌کند. سلامت روان در هر مرحله از زندگی، از کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی و پیری، قابل ارزیابی است و نقشی مهم برعهده دارد.
چهار بعد اصلی سلامت روان
سلامت روان در 4 بعد تعریف می‌شود: ذهنی، عاطفی، اجتماعی و روانی. نبود هر کدام از این موارد، به معنای عدم سلامت روان است. برای همین هر 4 بعد را باید به خوبی بشناسیم.
اما پیش از بررسی هر بعد، لازم است بدانیم چرا داشتن سلامت روان مهم است؟! سلامت روان به ما کمک می‌کند تا با استرس‌های زندگی کنار بیاییم، از نظر جسمی سالم باشیم، روابط خوبی داشته باشیم، به جامعه خود کمک کنیم و از تمام پتانسیل خود استفاده کنیم.
ذهنی:
بعد ذهنی سلامت روان شامل بخشی از فعالیت‌های ما می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها نحوه تفکر، پردازش، درک و چگونگی استفاده از اطلاعات است. سلامت بعد ذهنی روان، نتیجه مستقیم روی درست تحلیل کردن مسائل و تصمیم‌گیری منطقی ما دارد.
اجتماعی:
بعد اجتماعی سلامت روان، شامل آن بخش از فعالیت‌های ماست که مهم‌ترین آن‌ها نحوه ارتباط ما با دیگران است که به ایجاد و حفظ روابطمان کمک می‌کند. برخورداری از سلامت روان اجتماعی باعث می‌شود روابط مثبتی با اطرافیان خود بسازیم و حتی به جامعه خود کمک کنیم.
عاطفی:
بعد عاطفی نیز به نحوه، مدیریت و ابراز احساسات ما مربوط می‌شود. برخورداری از سلامت عاطفی باعث می‌شود هنگام تجربه استرس و اضطراب، دچار آشفتگی نشده و زندگی‌مان مختل نشود.
روانی:
در نهایت بعد روانشناختی، به نحوه‌ی عملکرد روانی ما مربوط است. برخورداری از سلامت روان در بعد روانی، به ما کمک می‌کند که اطلاعات بیرونی را درست دریافت کرده و با ظرفیت‌های درونی خودمان ترکیب کنیم تا موقعیت‌های مختلف روانی را با شفافیت بالا درک کرده و در قبال آن‌ها تصمیم درست بگیریم.
چه چیزهایی می‌توانند بر سلامت روان فرد تاثیر بگذارند؟
مواردی که روی سلامت روان تاثیر می‌گذارند، شامل طیف وسیعی از عوامل می‌شود. مهم‌ترین این عوامل را می‌توان در سه بعد فیزیکی، روانی و اجتماعی جای داد که در ادامه هر کدام را بیشتر بررسی می‌کنیم.
عوامل فیزیکی مثل:
- داشتن یک بیماری جسمانی طولانی مدت
- سوءمصرف مواد مخدر و الکل
- آسیب به سر یا یک بیماری عصبی مانند صرع
عوامل روانی مثل:
- آسیب‌های روحی قابل توجه در بزرگسالی، مانند حضور در جنگ
- درگیر شدن در یک حادثه جدی که در آن از مرگ ترسیده‌اید
- قربانی یک جنایت خشونت‌آمیز بودن
- مراقبت طولانی مدت از عزیزانی که به بیماری لاعلاج گرفتار شده‌اند
- سوءاستفاده جنسی
- آسیب روحی در دوران کودکی
- استرس شدید یا طولانی مدت
- از دست دادن یکی از نزدیکان
عوامل اجتماعی مثل:
- خشونت خانگی
- زورگویی یا سایر سوءاستفاده‌ها چه در خانواده چه در اجتماع
- محدودیت اجتماعی
- فقر یا بدهی
- بیکاری یا از دست دادن شغل
- بی‌خانمانی یا مسکن نامناسب
- انزوای اجتماعی یا تنهایی
چرا داشتن سلامت روان مهم است؟
حتما تا اینجای مطلب به اهمیت بالای سلامت روان پی برده‌اید. با این حال برای اینکه بیشتر با ارزش این موضوع آشنا شوید، لازم است بدانید تا بدانید عدم برخورداری از سلامت روان چه تاثیرات مخربی روی ابعاد مختلف زندگی ما می‌گذارد:
طبق گزارش موسسه ملی سلامت روان (NIMH)، از هر پنج بزرگسال، یک نفر اکنون با یک بیماری روانی متوسط تا شدید درگیر است. به گفته دکتر اریک جت، مشاور و مدیر ارشد برنامه‌های مشاوره در دانشگاه نیوهمپشایر جنوبی (SNHU)، وقتی سلامت روان داشته باشید، معمولاً می‌توانید با مشکلات مختلف زندگی گام به گام روبرو شده و مقابله کنید. او معتقد است که: «داشتن سلامت روان، به این معنی است که بتوانید از نظر احساسی بپذیرید که در چه موقعیتی هستید و بدانید که می‌توانید روابط سالمی با اطرافیان خود برقرار کرده و حفظ کنید.»
به طور خلاصه دانش‌آموزی که از سلامت روان برخوردار است، در ایام امتحانات دچار استرس و اضطراب فلج‌کننده نمی‌شود. بیماری که سلامت روان دارد، در برابر مشکلات فیزیکی ناشی از بیماری مقاومت بالاتری از خود نشان می‌دهد. کسی که در روابط عاطفی شکست خورده، ولی سلامت روان بالایی دارد، به ناامیدی مطلق گرفتار نمی‌شود و خیلی زود به زندگی عادی باز می‌گردد. همچنین داشتن سلامت روان به فردی که به تازگی عزیزی را از دست داده کمک می‌کند تا واقعیت را بپذیرد و افسرده و منزوی نشود.
تفاوت سلامت روان و بهداشت روان چیست؟
به خاطر نزدیکی مفهومی سلامت روان و بهداشت روان (mental hygiene)، گاه پیش می‌آید که افراد این دو را با هم اشتباه می‌گیرند. در جدول زیر تفاوت‌های اساسی این دو مفهوم را آورده‌ایم تا متوجه شوید چرا این دو یکی نیستند و دقیقا از چه نظر با یکدیگر تفاوت دارند:
| تعریف سلامت روان | تمرکز | کاربرد | اهمیت |
|---|---|---|---|
| شناخت توانایی‌ها برای مقابله با مشکلات روانی | سلامت عاطفی، روانی، ذهنی و اجتماعی فرد | مقابله با استرس، ارتباط با دیگران و تصمیم‌گیری | ضروری برای داشتن زندگی سالم |
| تعریف بهداشت روان | تمرکز | کاربرد | اهمیت |
|---|---|---|---|
| تمرین حفظ سلامت روان | مدیریت استرس، مراقبت از خود و درخواست کمک | پیشگیری از مشکلات سلامت روان | ضروری برای داشتن سلامت روان |
چگونه سلامت روان خود را ارزیابی کنیم؟
برای ارزیابی سلامت روان یک سری تست مشخص وجود دارد که هر کدام ویژگی‌ها و استانداردهای خودشان را دارند. سه مورد از مشهورترین و معتبرترین این تست‌ها را در ادامه آورده‌ایم تا بتوانید به روش علمی خود را ارزیابی کنید:
تست سلامت روان SCL-90 و کاربردهای آن: SCL-90، یک روش جهانی شناخته شده برای ارزیابی میزان سلامت روان در کارهای بالینی و تحقیقاتی است. پرسشنامه این آزمون شامل 9 مقیاس است که مواردی مثل وسواس فکری-عملی، حساسیت بین فردی، افسردگی، اضطراب، خصومت، فوبیا، افکار پارانوئیدی و روان‌پریشی را می‌سنجد. مهم‌ترین کاربرد این تست، تشخیص افسردگی است.
تست سلامت روان GHQ و کاربردهای آن: پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ-28) یک تست غربالگری روانی است که برای تشخیص سلامت یا اختلال روانی استفاده می‌شود. GHQ-28، دو فاکتور مهم را درباره افراد اندازه‌گیری می‌کند:
- ناتوانی در عملکردهای شناختی عادی
- ظهور پدیده‌های روانی جدید و نگران‌کننده.
تست سلامت روان MMPI و کاربردهای آن: پرسشنامه شخصیتی چندوجهی مینه‌سوتا (MMPI) پرکاربردترین تست بالینی روانشناسی است که به روانشناسان در تشخیص و شناسایی اختلالات سلامت روان کمک می‌کند.
چگونه از سلامت روان خود مراقبت کنیم؟
برای مراقبت از سلامت روان خود لازم است یک سری تمرین‌ها را همه‌روزه انجام دهیم تا در طولانی‌مدت نتایج مثبت آن را ببینیم. به طور خلاصه این تمرینات شامل موارد زیر می‌شود:
ورزش منظم: برای مثال 30 دقیقه پیاده‌روی روزانه می‌تواند خلق و خوی شما را بهتر کرده و سلامت روان شما را بهبود بخشد.
تغذیه سالم داشته باشید: وعده‌های غذایی سالم و منظم بخورید و بدن خود را هیدراته نگه دارید. یک رژیم غذایی متعادل و آب فراوان می‌تواند انرژی و تمرکز شما را در طول روز بهبود بخشد. یادتان باشد که مصرف الکل را به طور کامل قطع کنید و اگر به کافئین عادت دارید، مصرف آن را کاهش دهید.
خوب بخوابید: سر وقت بخوابید و سعی کنید الگوی خوابتان نامنظم نباشد. نور آبی ساطع شده از دستگاه‌ها و صفحه نمایش‌ها می‌تواند خوابیدن را دشوارتر کند؛ بنابراین قبل از خواب، گوشی خود را کنار بگذارید.
مثبت بمانید: افکار منفی خود را شناسایی و از خود دور کنید.
راهکارهای کلیدی برای بهبود سلامت روان
تحقیقات بسیاری درباره روش‌های مناسب برای بهبود سلامت روان انجام شده است. برای همین، مطالب گسترده‌ای درباره راهکارهای کلیدی آن در سایت‌ها و کتاب‌های مختلف می‌توانید پیدا کنید. با این حال می‌توانید روی پیشنهادات دکتر ماکان آریا پارسا که مدیر و کارآفرین موفق است نیز تمرکز کنید.
راهکارهایی که کاربردی است و خود ماکان آریا پارسا به صورت تجربی صحت آن‌ها را سنجیده است. او علاوه بر تجربه موفق راه‌اندازی انواع کسب و کار، صاحب چند اثر تالیفی و ترجمه مهم مثل کتاب آسایش در آرامش، کتاب روابط فرد و سازمان و هنر شناخت مردم است که در آن‌ها موضوع سلامت روان به خوبی مورد بررسی قرار داده است.
دکتر آریا پارسا معتقد است که برای افزایش سلامت روان، علاوه بر درمان‌های تخصصی، لازم است تغییراتی اساسی در سبک زندگی و دیدگاه ذهنی صورت گیرد و باور دارد که چه بسا این تغییرات ضروری‌تر از درمان‌های تخصصی باشد. راهکارهای کلیدی که دکتر پارسا برای ایجاد تغییرات اساسی در سبک زندگی و دیدگاه ذهنی پیشنهاد می‌کند شامل موارد زیر است:
الف) اصول سبک زندگی و سلامت جسم
ورزش و تحرک: تحقیقات زیادی نشان داده است که فعالیت ورزشی منظم مثل پیاده‌روی روزانه در حد نیم ساعت یا بیشتر، باعث بهبود خلق و خوی افراد می‌شود. جالب است بدانید که انجام ورزش‌های رزمی خاصی مثل جوجیتسو و بوکس نیز به خاطر فعالیت فیزیکی بالایی که دارند، تاثیر مثبت بیشتری روی بهبود رفتار و خلق و خو دارند.
طبیعت و آفتاب: تحقیقات نشان داده در کنار ورزش منظم روزانه، قرار گرفتن در معرض آفتاب یا رفتن به دل طبیعت حتی در حد یک ساعت در روز نیز باعث کاهش افسردگی به میزان مناسبی می‌شود.
تغذیه و خواب: سومین فاکتور مهم برای داشتن سبک زندگی سالم و سلامت روان، داشتن خواب کافی و باکیفیت و تغذیه مناسب است. خوردن غذاهای کامل که کربوهیدرات کمتری دارند، کاهش مصرف الکل و البته خوردن یک صبحانه پر پروتئین باعث می‌شود تمرکز ذهنی شما به شدت افزایش یافته و عملکردهای شناختی مناسبی داشته باشید. همچنین داشتن خواب کافی و منظم به شما کمک می‌کند تا بهتر بتوانید اوضاع را از نظر روانی ارزیابی کرده و تصمیم درست بگیرید.
ب) تنظیمات ذهنی و مرزهای شخصی:
داشتن مرزهای قوی: دکتر ماکان تاکید دارد که برای داشتن سلامت روان لازم است که در محل کار، در روابط دوستانه و عاشقانه، مرزهایی سالم داشته و از روابط سمی دوری کنید. نبود مرزهای سالم شما را به انواع روابط سمی و مشکلات روانی که از پی آن می‌آید وارد کرده و روی سلامت روانتان تاثیر منفی می‌گذارد.
با خود تکرار کنید، احساسات واقعی نیستند: بسیاری از مشکلات ذهنی و روانی که هنگام حملات پانیک یا لحظات پریشان‌حالی برای افراد ایجاد می‌شود، به خاطر این است که آن‌ها را واقعی فرض می‌کنند. برای همین در چنین لحظاتی حتما با خود تکرار کنید که این احساسات واقعی نیستند تا اضطراب حاصل از آن‌ها را مهار کنید و ذهنتان دوباره بازیابی شود.
تغییر محیط: به جز ذهن، محیط زندگی نیز روی سلامت روان بسیار موثر است. گاهی اوقات تغییر محیط زندگی تاثیرات مثبت زیادی دارد. برای مثال فردی که شغل رسمی یا محیط خانواده‌اش را به خاطر القای افکار منفی ترک می‌کند، زودتر موفق به بازیابی سلامت روان خود می‌شود.
ج) حمایت و درون‌نگری:
حمایت اجتماعی: دکتر ماکان آریا پارسا تاکید دارد که برای بهبود سلامت روان، علاوه بر تغییر سبک زندگی و نگرش، به یک حمایت اجتماعی مناسب نیز نیاز داریم. داشتن یک سیستم حمایتی قوی و حضور در گروه‌های پشتیبانی می‌تواند به شما کمک کند تا مشکلات خود را با آن‌ها در میان بگذارید و دیدگاه‌های جدیدی در مورد الگوهای ذهنی پیدا کنید که احتمالا به شما کمک می‌کند تا مشکلات خود را بهتر حل کنید.
شکرگزاری: تمرین شکرگزاری روی داشتن سلامت روان بسیار تاثیر دارد. این تمرین، حتی برای کوچک‌ترین موارد می‌تواند به شما کمک کند تا دیدگاه مثبت‌تری نسبت به زندگی پیدا کنید و سلامت روانتان افزایش یابد.
سخن پایانی
در این مطلب درباره سلامت روان و عوامل موثر بر آن صحبت کردیم. در ابتدا توضیح دادیم که سلامت روان چیست و چطور از 4 جنبه روانی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی بررسی می‌شود. سپس به این موضوع اشاره کردیم که چه عواملی روی آن تاثیر منفی گذاشته و با کدام تست‌ها می‌توان میزان سلامت روان را سنجید. در پایان نیز راهکارها و پیشنهادات دکتر ماکان آریا پارسا را بررسی کردیم. راهکارهای کلیدی برای داشتن سلامت روان بیشتر.